Afb.7.3 Tekening van de in 1907 door de architecten W.G.Welsing en W.te Riele Gzn.ontw.fabrieksuitbreiding,doorsnede A-B (tek pive P.G). Het nie...
Afb.7.3 Tekening van de in 1907 door de architecten W.G.Welsing en W.te Riele Gzn.ontw.fabrieksuitbreiding,doorsnede A-B (tek pive P.G).
Het nieuwe fabrieksgebouw bestaat uit een vleugel langs de Boschveldweg en een vleugel langs de Sint Chrispijnstraat,met daartussen een open binnenplaats en een tweetal verbindingsbruggen. De vleugel langs de Boschveldweg(groot 12,10-18,60x25m) bevat de nieuwe hoofdingang met trappenhuis op de begane grond een onderkelderde portierswoning,kleedlokalen en schaftlokaal; op de eerste verdieping uitbreiding van de sigarenmakerij en op de tweede verdieping uitbreiding van de sordeerderij.Het gebouw heeft bakstenen spouwmuren en een betonskelet met betonvloeren (systeem Hennebique,naar ontwerp van het bureau F.J.Stulemeyer en Co.uit Breda)(18).
Het gebouw heeft een fundering op staal.De architectuur van de nieuwe vleugels vertoont veel overeenkomst met het hoofdgebouw zodat het gebouwencomplex zich als een geheel voordoet.De gevel langs de Boschveldweg telt vier traveeën die op de verdiepingen door lisenen zijn gescheiden.Het bredere linker muurvlak,dat aan de oude fabriek grenst,springt iets uit de rooilijn.Het bevat de nieuwe hoofdingang die toegang geeft tot beide fabrieksgebouwen en het hoofdtrappenhuis.De begane grond is een overeenstemming met het hoofdgebouw als een basement vormgegeven,voorzien van houten kruisramen met segmentboog en getrapte strekse boog.De beide verdiepingen hebben grote rondboogramen met halfronde ontlastingsbogen.De vloerhoogten worden aangegeven door een waterlijst met een fries.De rechte gevelaansluiting wordt gedragen door een uitkragende bakstenen lijst.
Afb.10 Stadsuitbreiding`t Zand omstreeks 1910.Rechter gedeelte van een tekening van het uitbreidingsplan van `s-Hertogenbosch aan de westzijde.Rechts boven het terrein waar de sigarenfabriek is gebouwd.(foto Gemeentearchief,`s-Hertogenbosch).
Op de hoek van de vleugel staat een als hoekpilaster uitgevoerde hoektoren met open koepeltje. De hoektoren doet dienst als ventilatiekanaal. De vleugel aan de Sint Chrispijnstraat,groot 22,88x10,72m,bestaat uit verwarmingskelder,begane grond (stripkamer en drogerij),eerste verdieping (sigarenmakerij),tweede verdieping (droogkamer en magazijn)en een platdak.Het gebouw heeft eenzelfde constructieve opbouw als de vleugel langs de Boschveldweg.Het betonskelet is tot in de kelder doorgevoerd.De kolommen en de buitenmuren zijn op staal gefundeerd.De gevel aan de Sint Chrispijnstraat is opgetrokken uit een donkere baksteen(waalformaat) met speklagen van rode baksteen.De gevel telt vier traveeën,die op de verdiepingen gescheiden zijn door lisenen.Op de als basement ontworpen begane grond zitten vier kelderlichten met strekse bogen en een zevental ramen met kleine roedelverdeling en getoogde bovenzijde met strekse boog.Op de beide verdiepingen zitten grote rondboogramen met kleine roedeverdeling.De ramen grenzend aan de hoofdbouw zijn dichtgezet.De verdiepingsvloeren worden door afzaten en friezen gemarkeerd.De rechte gevelbeëindiging wordt door een uitkragend bakstenen fries gedragen.
Op de hoek van de vleugel staat een als hoekpilaster uitgevoerde hoektoren met open koepeltje.De hoektoren doet dienst als ventilatiekanaal.De gevels aan de binnenplaats zijn bakstenen lijstgevels met draairamen met kleine roedeverdeling en getoogde bovenzijde met strekse bogen.
Historisch-Stedebouwkundige waarde
Na de opheffing van de vestingstatus van `s-Hertogenbosch in 1874 mocht de stad zich buiten de wallen uitbreiden.Dat de eerste uitbreiding aan de westzijde van de stad plaatsvond,had te maken met de daar aanwezige in 1868 en volgende jaren aangelegde spoorbaan en bijbehorende stationsgebouw.Na het slechten van de voorwerken bij de Sint Janspoort en het bastion Oliemolen en het normaliseren van de rivier De Dommel is het tussenliggende laaggelegen terrein opgehoogd met zand.Het stedenbouwkundig ontwerp van de wijk is vervaardigd door de stadsarchitect F.M.L.Kerkhoff (19).De hoofdopzet van het plan bestond uit twee elkaar loodrecht kruisende assen;een korte rechte as tussen de stad en het station en een lange geknikte as evenwijdig aan de Dommel.Langs het spoorwegemplacement en langs de Dommel werd een randweg aangelegd.De vier kwadranten werden door rechte drwarsstraten in bebouwingsblokken verdeeld(afb.10). In 1892 was het plan in zoverre gereed,dat de bouwrijpe grond kon worden uitgegeven.De bouwkavels werden aan particulieren verkocht.De prijzen varieerden van F 9,-- tot F 20,-- per m² dicht bij het station,tot F3,-- per m² in de uithoeken van de wijk.Een duidelijk plan voor de diverse bestemmingen is er nooit gemaakt.De verschillende grondprijzen zorgden voor een goede verdeling van functies,ofschoon een aantalbestemmingen niet op de meest logische plaats gekomen is.Zo werden er enige fabrieken (o.a.een boterfabriek)en een klooster met uitgestrekte tuin vlak bij het centrum aangelegd(20).De firma Goulmy en Baar liet haar oog vallen op een goedkoop terrein aan de buitenrand van de noordwestelijke kwadrant.Deze kwadrant was hier door de knik in de hoofdas relatief breed,zodat uitbreidingsmogelijkheden aanwezig waren.De ligging langs de spoorlijn kan gewenst zijn geweest in verband met de aanvoer van ruwe tabak vanuit Amsterdam per trein.Per boot kon de tabak gelost worden in de aan de overzijde van de Boschveldweg(voorm.Tramkade)gelegen,thans gedempte spoorweghaven.Het personeel uit de omliggende dorpen kon de fabriek eenvoudig met de tram bereiken.Langs het door de gemeente aangelegde stratenplan waren door de N.V.Gemeenschappelijk Eigendom,de woningbouwvereniging van de R.K.Werkliedenbond,in 1896 de eerste 50 arbeiderswoningen gebouwd.Weldra gevolgd door meerdere.De arbeidersintensieve sigarenfabriek kon haar werkkrachten uit de naaste omgeving betrekken.Historisch stedenbouwkundig is de fabriek daarom nauw verweven met de buurt.Zij vormt als gezegd er letterlijk en figuurlijk de hoeksteen van. Het markante kasteelachtige gebouw kan in de toekomst een belangrijke en visuele herinnerings en oriëntatiefunctie in de nieuwe wijk krijgen.
Het nieuwe fabrieksgebouw bestaat uit een vleugel langs de Boschveldweg en een vleugel langs de Sint Chrispijnstraat,met daartussen een open binnenplaats en een tweetal verbindingsbruggen. De vleugel langs de Boschveldweg(groot 12,10-18,60x25m) bevat de nieuwe hoofdingang met trappenhuis op de begane grond een onderkelderde portierswoning,kleedlokalen en schaftlokaal; op de eerste verdieping uitbreiding van de sigarenmakerij en op de tweede verdieping uitbreiding van de sordeerderij.Het gebouw heeft bakstenen spouwmuren en een betonskelet met betonvloeren (systeem Hennebique,naar ontwerp van het bureau F.J.Stulemeyer en Co.uit Breda)(18).
Het gebouw heeft een fundering op staal.De architectuur van de nieuwe vleugels vertoont veel overeenkomst met het hoofdgebouw zodat het gebouwencomplex zich als een geheel voordoet.De gevel langs de Boschveldweg telt vier traveeën die op de verdiepingen door lisenen zijn gescheiden.Het bredere linker muurvlak,dat aan de oude fabriek grenst,springt iets uit de rooilijn.Het bevat de nieuwe hoofdingang die toegang geeft tot beide fabrieksgebouwen en het hoofdtrappenhuis.De begane grond is een overeenstemming met het hoofdgebouw als een basement vormgegeven,voorzien van houten kruisramen met segmentboog en getrapte strekse boog.De beide verdiepingen hebben grote rondboogramen met halfronde ontlastingsbogen.De vloerhoogten worden aangegeven door een waterlijst met een fries.De rechte gevelaansluiting wordt gedragen door een uitkragende bakstenen lijst.
Afb.10 Stadsuitbreiding`t Zand omstreeks 1910.Rechter gedeelte van een tekening van het uitbreidingsplan van `s-Hertogenbosch aan de westzijde.Rechts boven het terrein waar de sigarenfabriek is gebouwd.(foto Gemeentearchief,`s-Hertogenbosch).
Op de hoek van de vleugel staat een als hoekpilaster uitgevoerde hoektoren met open koepeltje. De hoektoren doet dienst als ventilatiekanaal. De vleugel aan de Sint Chrispijnstraat,groot 22,88x10,72m,bestaat uit verwarmingskelder,begane grond (stripkamer en drogerij),eerste verdieping (sigarenmakerij),tweede verdieping (droogkamer en magazijn)en een platdak.Het gebouw heeft eenzelfde constructieve opbouw als de vleugel langs de Boschveldweg.Het betonskelet is tot in de kelder doorgevoerd.De kolommen en de buitenmuren zijn op staal gefundeerd.De gevel aan de Sint Chrispijnstraat is opgetrokken uit een donkere baksteen(waalformaat) met speklagen van rode baksteen.De gevel telt vier traveeën,die op de verdiepingen gescheiden zijn door lisenen.Op de als basement ontworpen begane grond zitten vier kelderlichten met strekse bogen en een zevental ramen met kleine roedelverdeling en getoogde bovenzijde met strekse boog.Op de beide verdiepingen zitten grote rondboogramen met kleine roedeverdeling.De ramen grenzend aan de hoofdbouw zijn dichtgezet.De verdiepingsvloeren worden door afzaten en friezen gemarkeerd.De rechte gevelbeëindiging wordt door een uitkragend bakstenen fries gedragen.
Op de hoek van de vleugel staat een als hoekpilaster uitgevoerde hoektoren met open koepeltje.De hoektoren doet dienst als ventilatiekanaal.De gevels aan de binnenplaats zijn bakstenen lijstgevels met draairamen met kleine roedeverdeling en getoogde bovenzijde met strekse bogen.
Historisch-Stedebouwkundige waarde
Na de opheffing van de vestingstatus van `s-Hertogenbosch in 1874 mocht de stad zich buiten de wallen uitbreiden.Dat de eerste uitbreiding aan de westzijde van de stad plaatsvond,had te maken met de daar aanwezige in 1868 en volgende jaren aangelegde spoorbaan en bijbehorende stationsgebouw.Na het slechten van de voorwerken bij de Sint Janspoort en het bastion Oliemolen en het normaliseren van de rivier De Dommel is het tussenliggende laaggelegen terrein opgehoogd met zand.Het stedenbouwkundig ontwerp van de wijk is vervaardigd door de stadsarchitect F.M.L.Kerkhoff (19).De hoofdopzet van het plan bestond uit twee elkaar loodrecht kruisende assen;een korte rechte as tussen de stad en het station en een lange geknikte as evenwijdig aan de Dommel.Langs het spoorwegemplacement en langs de Dommel werd een randweg aangelegd.De vier kwadranten werden door rechte drwarsstraten in bebouwingsblokken verdeeld(afb.10). In 1892 was het plan in zoverre gereed,dat de bouwrijpe grond kon worden uitgegeven.De bouwkavels werden aan particulieren verkocht.De prijzen varieerden van F 9,-- tot F 20,-- per m² dicht bij het station,tot F3,-- per m² in de uithoeken van de wijk.Een duidelijk plan voor de diverse bestemmingen is er nooit gemaakt.De verschillende grondprijzen zorgden voor een goede verdeling van functies,ofschoon een aantalbestemmingen niet op de meest logische plaats gekomen is.Zo werden er enige fabrieken (o.a.een boterfabriek)en een klooster met uitgestrekte tuin vlak bij het centrum aangelegd(20).De firma Goulmy en Baar liet haar oog vallen op een goedkoop terrein aan de buitenrand van de noordwestelijke kwadrant.Deze kwadrant was hier door de knik in de hoofdas relatief breed,zodat uitbreidingsmogelijkheden aanwezig waren.De ligging langs de spoorlijn kan gewenst zijn geweest in verband met de aanvoer van ruwe tabak vanuit Amsterdam per trein.Per boot kon de tabak gelost worden in de aan de overzijde van de Boschveldweg(voorm.Tramkade)gelegen,thans gedempte spoorweghaven.Het personeel uit de omliggende dorpen kon de fabriek eenvoudig met de tram bereiken.Langs het door de gemeente aangelegde stratenplan waren door de N.V.Gemeenschappelijk Eigendom,de woningbouwvereniging van de R.K.Werkliedenbond,in 1896 de eerste 50 arbeiderswoningen gebouwd.Weldra gevolgd door meerdere.De arbeidersintensieve sigarenfabriek kon haar werkkrachten uit de naaste omgeving betrekken.Historisch stedenbouwkundig is de fabriek daarom nauw verweven met de buurt.Zij vormt als gezegd er letterlijk en figuurlijk de hoeksteen van. Het markante kasteelachtige gebouw kan in de toekomst een belangrijke en visuele herinnerings en oriëntatiefunctie in de nieuwe wijk krijgen.